Ścieżka cmentarna śladami historii Vrchlabí

Ignác Theodor Petera (1840 –1904), założyciel przemysłu motoryzacyjnego w Vrchlabí. Uczył się u mistrza rymarskiego Petera Ettela w Vrchlabí, a od 1862 roku zamieszkał w mieście na stałe. W 1864 roku założył firmę z angielskim rymarstwem i produkcją sani oraz powozów. W tym samym roku ożenił się z Anną Košťálovou, z którą miał dziewięcioro dzieci. Po jego nagłej śmierci na zapalenie płuc, 20 czerwca 1904 roku, firmę wspólnie prowadzili jego trzej synowie Theodor, Josef i Robert. Punktem zwrotnym w programie produkcyjnym firmy, która do 1908 roku specjalizowała się w produkcji uprzęży dla koni, siodeł, powozów i sani, było wyprodukowanie dla fabrykanta Jeriego pierwszej karoserii samochodowej. Następnie, już po podpisaniu umowy z liberecką firmą RAF, rozpoczęła się era produkcji nadwozi samochodowych. Jedno z nich miało być nawet przeznaczone dla austriackiego cesarza. Legenda głosi, że cesarz nigdy w życiu w tym samochodzie nie siedział. W czasie I wojny światowej linia produkcyjna firmy dostosowana była do potrzeb wojskowych. W fabryce produkowano wózki dwukołowe, stojaki na karabiny maszynowe, karoserie karetek lub sanie, a próbnie nawet samoloty. W czasach pierwszej republiki produkcja powozów ustała, a firma produkowała karoserie na podwozia różnych czeskich i zagranicznych marek samochodowych. Około 1930 roku firma rozpoczęła produkcję szybowców z silnikiem i bezsilnikowych. Pod koniec wspaniałej ery II wojny światowej firma należała do wspólników Josefów Peterów seniora i juniora, a także kuzyna i jednocześnie bratanka Theodora Petery. Koncentrowała się na wojennej produkcji części zamiennych, szybowców treningowych oraz samochodów z zamontowanymi karabinami maszynowymi. Pracowali tutaj jeńcy wojenni z Francji, Rosji, Belgii, Polski, Holandii i Ukrainy. Po wojnie, na podstawie Dekretów Benesza, majątek firmy o wartości 25 milionów koron został znacjonalizowany, a następnie przyłączony do Škody Mladá Boleslav. Skromny grobowiec rodzinny w stylu klasycyzmu z elementami secesyjnymi pochodzi z 1894 roku.

(obecnie grobowiec Fraňkova, Hrkelova)
Grobowiec w stylu klasycyzmu, po powojennym wysiedleniu obywateli niemieckich został pozostawiony bez opieki. Następnie trafił w ręce rodziny Hrkelových, która go wzorowo odrestaurowała. Typowymi cechami klasycyzmu są symetryczne fasady z pilasterami, płaski ryzalit, a nad nim trójkątny, segmentowy, zwarty szczyt. Grobowiec zaprojektował vrchlabski architekt Zirm w roku 1901. Cały plan budowy można zobaczyć w archiwum vrchlabskiego wydziału budownictwa.

Sławny obywatel Vrchlabí z drugiej połowy XIX wieku (1824 –1888), vrchlabski dziekan, który przyczynił się do budowy nowego kościoła dziekańskiego na placu Míru (Pokoju). Równocześnie był inspektorem szkolnym i przeciwnikiem emancypacji języka czeskiego w ówczesnym systemie edukacji. W czasie wojny prusko-austriackiej w 1866 roku interweniował w pruskim dowództwie przeciwko grabieży i rekwirowaniu żywności. Jako pierwszy przewodniczący Austriackiego Towarzystwa Karkonoskiego miał duży wpływ na rozwój turystyki, jego imię do dziś nosi droga doliną Białej Łaby, a miasto Vrchlabí nadało mu tytuł honorowego obywatela.

Obiekty klasycystyczne i w nurcie historyzmu, które stanowią typowy przykład bogatszej architektury pierwszej połowy XIX wieku.

Jeden z najstarszych grobowców na naszym cmentarzu, pochodzi z roku 1814. Grobowiec zdobiony rzeźbami Václava Prachnera, zamówił kupiec Jan Kostial (zmarł w 1814 roku). Dwa lata później został tu pochowany jego syn Ignác Antonín, a w 1822 kolejny syn Jan Antonín. Václav Prachner (1784 –1832) był praskim rzeźbiarzem, z rodziny pochodzącej z Bawarii, jednym z najwybitniejszych przedstawicieli klasycystycznej rzeźby w Czechach. Rzeźby są świadectwem częściowego wpływu praskiej szkoły rzeźbiarskiej w północnej części czeskiego pogranicza, gdzie dominowała śląska lub saska twórczość. Od 2010 roku grobowiec jest zabytkiem chronionym.

Bardzo zniszczony grobowiec został przywrócony do pierwotnego stanu przez firmę pana Daňka. Odbudowę sfinansował i nadzorował prapraprawnuk fabrykanta i przedsiębiorcy przemysłu tekstylnego Adalberta Ehingera, który w drugiej połowie XIX wieku był także wieloletnim starostą naszego miasta. Fundator odbudowy, Kristian Ehinger jest byłym radcą prawnym firmy VW, do której należy także vrchlabski zakład ŠKODA AUTO a.s.

Dominantą zniszczonego, klasycystycznego grobowca jest cenna, niesygnowana rzeźba kobiety. Nazwisko Pohl w Vrchlabí jest związane ze sztuką grawerowania, a potem także z handlem. W archiwum wydziału budownictwa zachował się projekt rekonstrukcji grobowca w stylu neogotyckim. Nie został on jednak nigdy zrealizowany.

Tors grobowca w stylu klasycystycznym jest jednym z najstarszych w naszym przewodniku. Pochodzi z czasów powstania vrchlabskiego cmentarza na początku XIX wieku. Czerwony piaskowiec był na ówczesne czasy dostępnym materiałem i korespondował z nazwiskiem rodziny. Rodzina pracowała w przemyśle włókienniczym, była właścicielem na przykład bielarni, w miejscu, gdzie dziś znajduje się firma Havex.

Guido Priesel (1890 –1918) był pionierem latania i lotnictwa w naszym mieście. Już przed I wojną światową skonstruował kilka samolotów, które testował na łące w Vejsplachách (z niemieckiego Weissbach, Bílý potok, dziś Bělá), za dzisiejszym stadionem piłkarskim, gdzie miał płócienny hangar i mały warsztat. W czasie I wojny światowej pracował niedaleko Wiednia, gdzie jako konstruktor lotniczy rozwijał samoloty bojowe dla austriackiej armii. Pracował na jednoosobowym myśliwcu i był autorem urządzenia synchronizującego pokładowe karabiny maszynowe. Dosłużył się stopnia porucznika, ale końca wojny nie doczekał. Zginął w marcu 1918 roku, w wypadku lotniczym. Inżynier Priesel został pochowany na naszym cmentarzu 20. 3. 1918 r.

Josefína Kablíková, córka fabrykanta Ettela, wyszła za mąż za Vojtěcha Kablíka, kiedy ten kupił aptekę Pod Orłem (obecnie apteka Devětsil). Dzięki swojej pracy w aptece zainteresowała się ziołami i botaniką, a w wolnym czasie wędrowała po górach, gdzie zbierała i preparowała rośliny, których potem prawie 50 000 wysłała do instytutów botanicznych w Pradze, Wiedniu i Ratyzbonie. Była także autorką kilku zielników botanicznych. W Vrchlabí odwiedzali ją Jan Evangelista Purkyně i malarze Josef i Quido Mánesové. Quido, w 1848 roku, uwiecznił ją podczas spaceru niedaleko Śnieżnych Kotłów. Jej imię żyje w nazwach wielu karkonoskich roślin. W Vrchlabí założyła także fundację wspierającą edukację ubogich uczniów i studentów. Jej mąż Vojtěch był również zapalonym przyrodnikiem. Stworzył obszerną kolekcję, a wraz z żoną założył pierwsze w mieście muzeum przyrodnicze. Był także zdolnym chemikiem, a swoje umiejętności spożytkował do opracowania nowych procesów bielenia tkanin i barwienia papieru.

Neogotycki grobowiec rodzinny należy do pereł naszego cmentarza. Pod względem wykonania i realizacji bardzo przypomina miejski kościół dziekański św. Wawrzyńca. Willibald Jerie senior (1819 –1895) był przedsiębiorcą działającym w przemyśle tekstylnym, właścicielem fabryki przy ulicy Nádražní (Dworcowej) i zaangażowanym politycznie obywatelem. W latach 1861 –1867 był posłem Czeskiego Sejmu Krajowego, reprezentując okręg wyborczy Vrchlabí – Lánov – Hostinné. Jego wnuk, również Willibald Jerie junior, kierował fabryką aż do śmierci w 1927 r. i był jednym z pierwszych klientów vrchlabskiej fabryki karoserii Petera i synowie. Peterovi właśnie dla Jeriego wyprodukowali pierwszą karoserię samochodową. Ciekawostką jest to, że grobowiec Jeriego przez wiele lat służył jako prowizoryczny grób właścicieli vrchlabskiego majątku rodu Czernin-Morzin. W 2017 roku szczątki ich zostały przeniesione do rodzinnego grobowca. W 2010 roku grobowiec stał się zabytkiem chronionym.

Grobowiec z 1880 roku w stylu wczesnej secesji, z typowymi elementami roślinnymi, okręgami, wieńcami i wiszącymi liśćmi. Pochowany tutaj Karl Sirowatka był przedsiębiorcą i handlowcem, ale także jednym z pierwszych karkonoskich narciarzy i propagatorów białego szaleństwa. W 1892 roku, wraz z czterema vrchlabskimi pionierami narciarstwa, odbył pierwszą dużą, dwudniową wyprawę narciarską po grzebieniach Karkonoszy.

Kolejny grobowiec w stylu secesji. Ettelovi pracowali w przemyśle papierniczym, ich fabryka znajdowała się pod najstarszym kamiennym mostem nad Łabą w Vrchlabí. Fabrykę od Ettelów później kupił Willibald Jerie.

W grobowcu w stylu klasycyzmu z 1882 roku spoczywa rodzina Rotterowych, przedsiębiorców przemysłu włókienniczego, właścicieli przędzalń i tkalni w Hořejším (Górnym) Vrchlabí. Guido Rotter senior wspierał turystykę i narciarstwo, jego zasługą było, że obecnie możemy uważać Vrchlabí za kolebkę narciarstwa w Europie Środkowej. Założył i prowadził sieć wakacyjnych noclegowni dla uczniów i studentów, która bardzo szybko rozwijała się w Czechach, Austrii, Śląsku i w Niemczech. Umieszczona na grobie tablica pamiątkowa przypomina jego działalność jako pierwszego prezydenta Austriackiego Związku Narciarskiego. Tłumaczenie niemieckiego oryginału nie jest dokładne, ponieważ Rotter był pierwszym prezydentem austriackiego związku, a nie towarzystwa. Jego syn Guido Rotter junior brał udział w I wojnie światowej we Włoszech. W czasach pierwszej republiki działał w strukturach Niemieckiego Związku Narciarskiego w Czechosłowacji.

Neoromański grobowiec z wspaniale ciętych brył piaskowca. Grobowiec zaprojektował vrchlabski architekt Zirm. Rodzina Rotterowych należała do znaczących przedsiębiorców przemysłu włókienniczego. Ich fabryka znajdowała się w Hořejším (Górnym) Vrchlabí. Od 2010 roku grobowiec jest zabytkiem chronionym.

Grobowiec w stylu neorenesansowym uświetniają niektóre secesyjne elementy. Rzeźba Chrystusa jest autorstwa Karla Heinricha Scholza, rzeźbiarza z Luhu, niedaleko Raspenavy. Dziełem, które przyniosło artyście sławę była rzeźba z brązu, przedstawiająca Albrechta von Wallenstein, stojąca na rynku głównym we Frydlancie w Czechach. Rzeźba powstała w 1934 roku, a z tego samego roku pochodzi także rzeźba na naszym cmentarzu. Scholz zyskał nieśmiertelność dzięki Haškowi, ponieważ w Švejku jest ponoć o nim wzmianka, jako o rzeźbiarzu Scholci. Szczególnie ze względu na rzeźbę od 2017 roku grobowiec znajduje się pod ochroną konserwatora zabytków.

Wyjątkowy grób z 1915 roku, w stylu kubizmu z typowymi krystalicznymi kształtami.

W grobowcu spoczywa Kleofáš Hollmann (1865 –1924), budowniczy i architekt, który miał wpływ na dzisiejszy wygląd naszego miasta. Jednym z najpiękniejszych jego budynków jest, bez wątpienia, willa przy ulicy Žižkova, obecnie nasz dom dziecka. Hollmann zaprojektował lub zrealizował budowę dzisiejszego gimnazjum w Vrchlabí, budynek banku ČSOB, secesyjnego kościółka w Zadních Herlíkovicích i w tym samym stylu plebanię kościoła ewangelickiego oraz nieistniejący już kościół w Prostředním (Środkowym) Lánově. Hollmann miał także w dużym stopniu wpływ na architekturę dziś już nieistniejącego cmentarza żydowskiego. Do dziś można oglądać ślady jego pracy w częściowo zachowanym parku miejskim. Hollmann zmarł 13 lipca 1924 roku, biorąc udział w pochodzie, w ramach uroczystości żupy turnerskiej , jako ówczesny starosta miasta.

Ciekawy architektonicznie grobowiec w stylu kubizmu z kryształowymi elementami.

Powstał ku czci żołnierzy, którzy zmarli na skutek odniesionych ran na polu walki w I wojnie światowej. Po II wojnie światowej, najprawdopodobniej jeszcze przed końcem 1945 roku, spoczęli tu żołnierze radzieccy. Były to ekshumowane ciała sześciu zbiegłych jeńców wojennych, którzy zostali zamordowani i pochowani w dole na cmentarzu żydowskim. Uroczyście pochowano tu także żołnierza, zastrzelonego podczas grabieży 10. 5. 1945r., obok szkoły na placu Míru. Najprawdopodobniej znaleźli tu miejsce ostatniego spoczynku także radzieccy strażnicy z firmy Lorenz, później Tesla. Znaleźli oni ponoć tutaj kilka beczek oznaczonych trupią czaszką ze skrzyżowanymi piszczelami, które zawierały alkohol metylowy. Po jego spożyciu zmarli. W sumie powinny się tu znajdować szczątki 22 żołnierzy radzieckich.

„Wer zu mir kommt, den werde ich nicht verstoβen.“
(Kto do mnie przychodzi, tego nie wyrzucę, Jan 6, 37). Napis, który nas wita po wejściu na cmentarz od strony pomnika ofiar wojny, swą symboliką koresponduje z miejscem ostatniego spoczynku. Centralnym punktem naszego cmentarza jest żeliwny krzyż, pochodzący z odlewni Komárno. W Republice Czeskiej są jeszcze trzy podobne krzyże, nasz vrchlabski, ze względu na wielkość i plastyczny kształt, cieszy niezwykłą estetyką. Ma ponad 6 metrów wysokości, ciało Chrystusa w naturalnej wielkości pokryte jest polichromią. Na cokole znajdują się cytaty z Ewangelii świętego Jana i Mateusza.

Grób ostatniej bezpośredniej ofiary systemu komunistycznego można poznać po cierniowej koronie, która dekoruje miejsce ostatniego spoczynku vrchlabianina Pavla Wonky (1953 –1988). Władze komunistyczne skazywały go trzy razy, po raz pierwszy za krytykę stosunków w miejscu pracy i panującą hierarchię. Po raz drugi za krytykę i „nadużycie“ systemu wyborczego, kiedy zgodnie z prawem w 1986 roku próbował kandydować jako niezależny do Czeskiej Rady Narodowej. W więzieniu był dręczony i torturowany. Po raz trzeci został uwięziony za nieprzestrzeganie zasad zwolnienia warunkowego. Rozpoczął wówczas głodówkę i zmarł w więzieniu z powodu całkowitego wyczerpania organizmu w następstwie braku opieki medycznej. Jego pogrzeb był bez wątpienia największym w powojennej historii Vrchlabí. Bezpośrednio wzięło w nim udział około 2 000 ludzi, obok sygnatariuszy Charty 77 (Karty 77), członków Komitetu Obrony Niesprawiedliwie Prześladowanych, Jazzowej Sekcji i dysydentów obecni byli także przedstawiciele ośmiu ambasad (Australii, Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch, Kanady, USA, Holandii i Niemiec). Wydarzenie filmowała, obok Służby Bezpieczeństwa, także niemiecka telewizja publiczna ARD.

Znajdował się w dolnej części obecnego gaju urnowego. Powstał w 1910 roku, według projektu Kleofáše Hollmanna, który zaprojektował osiem grobowców w górnej części i kilkadziesiąt grobów pod nimi. Do tego czasu tutejsi Żydzi chowali swoich zmarłych na cmentarzu w Hořicích. Pod koniec pierwszej republiki znajdowało się tutaj około 40 grobów. W czasie II wojny światowej naziści cmentarz oszczędzili, a jeden z urzędników miejskich wykonał jego szczegółowy plan, który zachował się do dziś. Cmentarz żydowski zniknął po II wojnie światowej, miasto nagrobki sprzedało, a miejsce splantowało. Bezpośredni wpływ na zaniknięcie cmentarza mogło mieć wcześniejsze zhańbienie – egzekucja i pochówek radzieckich jeńców wojennych.